Autorka: Rebeka Božović
Društvo za odbacivanje, ali peći nisu
“Smederevac?” trgovci otpadnim metalom bili su gotovo zbunjeni kada smo ih intervjuisali za količine starog metala koje su dolazile iz peći na čvrsto gorivo, „Oh da, dobijamo ga, s vremena na vreme!“
Na području Šumadije, u centralnoj Srbiji, kao i u mnogim ruralnim delovima zapadnog Balkana, peći za grejanje domaćinstava na čvrsto gorivo ostaju u jednoj porodici najmanje 4, 5, ponekad čak i 6 decenija, a kada se više ne koriste u svrhu za koju su prvobitno bili namenjeni, oni i dalje nalaze produženu upotrebu na mnoge, često originalne i kreativne načine. Dakle, u celom regionu mogu se naći peći na čvrsto gorivo u zasebnim zgradama ili šupama, čak i u svinjcima – kako bi se domaće životinje zagrejale tokom oštrih zima, zatim u kokošinjcima i štalama za ovce – očigledno u istu svrhu, u šupama pored kuća koriste se za skladištenje drva/peleta ili šupama za drvo u šumama i u ravnicama gdje poljoprivrednici drže zalihe tokom zime.
Mnogi na Zapadnom Balkanu, koji su izgradili svoja nova domaćinstva i postavili nove, efikasnije peći na pelete u nove kuće, zadržali su staru peć za grejanje u staroj kući koju retko ikad ruše iz nekog razloga. Peći drže u svrhe „Za ne daj Bože“ i povremeno ih koriste pri pripremi konzervi zimnice ili retko kada destiluju („peku“, kako kažu) rakiju (rakije od šljive i drugog voća), kada se peć iz napuštenog uređaja za grejanje domaćinstva pretvori u destileriju rakije.
Činjenica da se ove vrste peći retko pronalaze na mestima za sakupljanje starog metala dovode nas do zaključka da bi nakon zamene trebalo da postoji ili vrlo snažan finansijski podsticaj od najmanje 50% subvencije za zamenu peći, ili snažno pravilo „staro za novo“ bez izuzetaka za instalaciju ili, još bolje – oboje.
Prema opšteprihvaćenim i gotovo identičnim pravilima upravljanja otpadom u celom regionu, upravljanje otpadom će se izvoditi na način koji osigurava najmanji rizik po ljudski život i životnu sredinu, smanjenjem zagađenja vode, vazduha i tla, smanjenjem opasnosti po biljni i životnjski svet, kao i rizike od nesreća i negativne efekte na prirodu i prirodne resurse. Stoga, kako bismo se odgovorno nosili sa otpadom nastalim zamenom istrošenih peći za grejanje domaćinstva novim, efikasnijim, moramo osigurati da neiskorišćeni grejni uređaji za domaćinstvo nemaju dugotrajnu upotrebu nakon zamene. Štaviše, one se ne bi smele pojavljivati na tržištu sekundarnih sirovina nakon sakupljanja i morale bi se brzo zameniti kako se ne bi ostavile krajnjem korisniku da ih baci u prirodu ili da se odluči za bilo koju od opcija koje su se birale za peći na drva u prošlosti – i, nažalost, u sadašnjosti.
Čitav region ima problem sa hiljadama divljih deponija. Projektna koordinatorka EDEN centra, Lira Hakani, tvrdi da je: “Na Kosovu*, prema procesu verifikacije na terenu u 33 opštine koje su prijavile kosovskoj Agenciju za zaštitu životne sredine, u junu 2019. godine, ukupan broj divljih deponija u ovim opštinama bio 2246”. Jedan od bitnih ciljeva buduće zamene, između ostalog, mora biti i prikupljanje i recikliranje svih zamenjenih uređaja iz domaćinstava koja učestvuju.
Prema analizi, trenutno postoji više od 3 miliona peći na čvrsto gorivo koje čekaju zamenu u celom regionu, a sa preko 130.000 novih prodatih uređaja godišnje nešto više od 84% dolazi od dva glavna srpska proizvođača (vidi Tabelu 1 ispod).
Ova činjenica predstavlja najveću priliku, ali i pritisak za srpske proizvođače, pošto ih poziva da pronađu rešenja za odgovorno prikupljanje, zamenu i reciklažu svojih uređaja. Bez namenskih ili regulisanih taksi za upravljanje otpadom koje se naplaćuju od proizvođača uređaja prisutnih na tržištu, ova odgovornost leži samo na svesti proizvođača i krajnjih korisnika.
Ako se pretpostavi da je broj novih prodatih uređaja potencijalni broj zamenjenih peći sa prosečnom težinom dve vodeće peći na tržištu od oko 78 kg, a otkupna cena koju su sakupljači platili oko 24 evra za prosečno ponderisanu čistu staru peć, vidimo da potencijalno generisani otpad u regionu Zapadnog Balkana iznosi preko 10.000 tona godišnje, sa procenjenom nabavnom vrednošću starog metala u julu 2021. godine od 3,2 miliona evra.
Nadalje, naša analiza upravljanja otpadom sa ekonomskih aspekata mogućih shema zamene potpomognuta je proračunom prosečnih troškova prikupljanja i transporta od strane kolega iz „Komdela“, poslovnog udruženja više od 100 lokalnih javnih preduzeća za upravljanje otpadom i srodnih preduzeća koja posluju u Srbiji. Prema ovim proračunima, procenjuje se da je potrebno najmanje 155.400 EUR za sakupljanje i transport do fabrike za reciklažu, bez obzira na to da li će sakupljač biti: i) odgovarajuće preduzeće za sakupljanje otpada, ii) odgovarajuće lokalno preduzeće za reciklažu ili iii) jednokratna projektni program prikupljanja, o čemu će se odlučivati u pripremnim fazama svakog budućeg programa zamene.
Očigledno je da postoji značajan potencijal za povraćaj ulaganja u dizajn i implementaciju odgovarajuće informisane šeme prikupljanja starih uređaja koji se ne koriste. S obzirom na i) opasnosti da se stari uređaji neodgovorno odlažu, ii) rastuću razliku u ceni između starih i ekološki prihvatljivijih uređaja za eko-dizajn i iii) očiglednu potrebu za ulaganjem u obrazovanje i razvoj tržišta prikladno osmišljenim komunikacijskim i marketinškim kampanjama, javno finansirani programi zamene ne bi trebalo da dopuste nijednoj od tih vrednosti da završe na otpadu.